Kazimierz Dolny (również Kazimierz nad Wisłą) jest nawet starszy od wspomnianego króla i wcale nie od niego wzięła się nazwa miasteczka (osadę założył tu już w XII w. małopolski książę Kazimierz Sprawiedliwy i to jego imię przyjęła). Kazimierz nad Wisłą jednak wiele królowi zawdzięcza m.in. przymiotnik „Dolny”, odróżniający go Kazimierza pod Krakowem (obecnie dzielnicy miasta), prawa miejskie i kamienny zamek na wzgórzu malowniczo wpasowujący się w okoliczny krajobraz. Wiekowe zabytki i zielone wzgórza są znakiem rozpoznawczym Kazimierza Dolnego.
Historia
Początki osady sięgają XI wieku. Na jednym ze wzgórz istniała osada zwana Wietrzną Górą, należąca do zakonu benedyktynów. W 1181 roku Kazimierz Sprawiedliwyprzekazał osadę norbertankom z podkrakowskiego Zwierzyńca. Norbertanki zmieniły nazwę osady na Kazimierz (imię darczyńcy). Nazwa została odnotowana w kronikach po raz pierwszy w 1249 roku, a przymiotnik „Dolny” został dodany w latach późniejszych, w celu odróżnienia osady od leżącego w górnym biegu rzeki Kazimierza, założonego pod Krakowem. Po około 150 latach osada i okoliczne wsie stały się dobrami korony. Władysław Łokietek w 1325 r. ufundował kościół parafialny.
Zabytki
Kazimierz Dolny, chociaż jest niewielkim miastem, to – dzięki swej bogatej historii – obfituje w liczne interesujące zabytki architektury zarówno sakralnej, jak i świeckiej:
- kościół farny św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja – zbudowany w latach 1586–1589
- organy w modrzewiowej oprawie z 1620 r. (jedne z najstarszych w Polsce)
- renesansowe popiersie Mikołaja Przybyły
- stalle z 1 poł. XVII wieku
- chrzcielnica (warsztat Santi Gucciego)
- ołtarz główny w stylu barokowym
- ambona z 1615 r. z rokokowym zwieńczeniem
- kościół św. Anny z 1671 r. i szpital św. Ducha dla ubogich z manierystycznym szczytem z 1635 r.
- kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny z 1589 r. i klasztor Reformatów z lat 1638–1668. Zespół otacza mur z 1 połowy XVIII w.
- zamek w Kazimierzu Dolnym – ruiny z wieku XIV – XVI w.
- wieża obronna (stołp) z 2 poł. XIII lub XIV w.
- kamienice Przybyłów, w Rynku, o manierystycznym wystroju z ok. 1615 należące do braci Przybyłów:
- Pod Świętym Mikołajem (restaurowana po wojnie przez Józefa Gosławskiego[16])
- Pod Świętym Krzysztofem
- kamienica Gdańska (przy rynku) z 1795 r. w stylu barokowym
- kamienica Biała (przy ul. Senatorskiej)
- kamienica Celejowska (przy ul. Senatorskiej), przebudowana przed 1630 r. przez Bartłomieja Celeja, dziś mieści się w niej oddział Muzeum Nadwiślańskiego
- spichlerze[17][18]
- Spichlerz „Pod Żurawiem” z 2 poł. XVII w., ul. Puławska 100 (hotel TP Edukacja i Wypoczynek), numer w rejestrze zabytków: A/836 z 27.02.1984. Wyremontowany w latach 1988–1993 z przeznaczeniem na hotel według projektu Tadeusza Augustynka[19].
- Spichlerz „Król Kazimierz” (dawniej Przetwórnia Owoców) z 2 poł. XVII w., ul. Puławska 70 (hotel)
- Spichlerz Pielaka z XVII w., ul. Puławska 66 (w ruinie)
- Spichlerz „Pod Wianuszkami” z lat 80. XVII w. przy ul. Puławskiej 64 (schronisko młodzieżowe), nr w rejestrze zabytków: A/209 z 14.02.1967
- Spichlerz Nowakowskiego z 2 poł. XVI lub XVII w. przy ul. Puławskiej 5
- Spichlerz „Bliźniak” z pocz. XVII w. przy ul. Puławskiej 46. Dawniej nad kanałem portowym obok bliźniaczego budynku. Nr w rejestrze zabytków: A/210 z 14.02.1967
- Spichlerz Feuersteina (Krzysztofa Przybyły) z XVI w. z późnorenesansowym szczytem, ul. Puławska 40
- Spichlerz Ulanowskich (Mikołaja Przybyły) z 1591 r., ul. Puławska 34 (Muzeum Przyrodnicze)
- Spichlerz przy ul. Tyszkiewicza 18 (pod tynkiem zachowała się dekoracja sgraffitowa)
- Spichlerz Kobiałki z 1636 r., ul. Krakowska 61 (obecnie hotel PTTK)
- Spichlerz przy ul. Krakowskiej 63 z 1 poł. XVII w. (w ruinie)
- synagoga w Kazimierzu Dolnym
- jatki drewniane z początku XIX wieku na Małym Rynku
- kapliczka z Chrystusem Frasobliwym z 1588 r. przy tzw. Bramie Lubelskiej
- Stara Łaźnia (obecnie hotel „Perła Kazimierza”) z 1921 r. proj. Jan Witkiewicz Koszczyc
- Ruiny willi Stanisława Szukalskiego z 1910 r. proj. inż. Jana Albrychta na Albrechtówce (Albrychtówce)
- drewniane domy z XVIII i XIX w.